Lợi ích của thủy điện Mekong
Ðiện và nước là hai cung ứng tối cần cho sự phát triển kinh tế và xã hội. Nhu cầu điện năngcủa lưu vực Mekong cho 25 triệu gia đình có thể sẽ cần đến tổng công suất lên đến 20,000 đến25,000 MW. Cam Bốt là quốc gia phải trả tiền điện cao nhất thế giới. Thái Lan cần nhập cảngđiện từ các nước láng giềng vì không thể thỏa mãn được nhu cầu nội địa. Việt Nam và TrungQuốc không thể tiếp tục đà tăng trưởng như hiện nay nếu chỉ xây nhà máy nhiệt điện (đốt nhiênliệu đang cạn kiệt dần như than đá, dầu xăng hay ga). Giá nhiên liệu ngày càng tăng và ônhiễm càng nghiệt ngã trên các đô thị dân cư đông đúc.
Thủy điện trên lưu vực Lancang-Mekong là nguồn năng lượng không thể không khai thác vì sốvốn xây dựng và phí tổn nhiên liệu hoạt động và điều hành thủy điện ít hơn hẳn so nhà máyđiện đốt than đá, đốt dầu hay đốt ga. Thủy điện mang cho kỹ nghệ nặng, các công ty xây dựng,mạng lưới cung cấp cơ khí và vật liệu và các quỹ đầu tư được nhiều quyền lợi to lớn.
Nhóm đặc quyền và đặc lợi này có sức mạnh tài chánh và nhiều ảnh hưởng chính trị, họ dễ kếthợp nhau, nhất là tại quốc gia đang mở mang trong lưu vực Mekong, làm chính sách thuận lợi,che đậy thông tin bất lợi, khống chế dư luận, hạn chế nghiên cứu tác động môi sinh và phổ biếncác thông tin khoa học cho dân cư.
Phong trào khai thác thủy điện đã bị khựng lại tại các nước văn minh, vì không còn địa điểm tốt,công dân các nước văn minh chống đối mãnh liệt và chịu luật lệ kiềm tỏa; nhưng thủy điện lạiđang trổi mạnh tại những nước đang phát triển và càng lan nhanh dưới tay những chính quyềnthiếu dân chủ
Phát triển thủy điện Mekong có nhiều yếu tố tích cực:
1. Ðiện năng của các dự án Lancang sẽ có là 14,800 MW trên dòng chính và Mekong là 30,000MW, trong đó 14,800 MW là trên dòng chính. Ðiện năng sản xuất sẽ nhằm cung cấp cho cácthành phố lớn kỹ nghệ như Côn Minh, Thượng Hải, Bangkok chứ không về Cà Mau, ÐồngTháp, Biển Hồ. [3]
2. Vốn đầu tư vào khoảng 40-50 tỉ USD và nguồn lợi tức liên tục 50 năm sau có thể trên 170 tỉUSD cho Trung Quốc và 350 tỉ USD cho hạ nguồn.
3. Ðiện khí hóa xã hội đem ánh sáng và tiện nghi văn minh vào đời sống, kỹ nghệ tăng năngsuất và phát triển kinh tế. Bớt lệ thuộc vào nhập cảng xăng dầu từ ngoại quốc.
4. Tránh ô nhiềm không khí từ việc đốt than đá hay dầu khí từ các nhà máy nhiệt điện.
5. Dùng nhân công bản xứ xây đập thay vì phải nhập cảng máy móc nhiệt điện.
6. Chi phí vốn xây cất nhà máy thủy điện vào khoảng $1,000 USD/ KW tương đương xây nhàmáy gas turbin, trong khi nhà máy đốt dầu và than là $1,500 USD hay cao hơn nữa.
7. Chi phí điều hành chỉ bằng 50% nhiệt điện kèm theo thu hoạch du lịch của hồ chứa.
8. Giảm bớt cường độ lũ hạ nguồn (chưa hẳn vì những năm mưa kỷ lục cao hồ sẽ không códung tích to lớn đó). Giảm bớt cường độ khô hạn hạ nguồn (thực tế ở Mekong khi Manwan,Jinghong và Daschaosan bắt đầu dừ nước ở thượng nguồn hạ nguồn Mekong hứng chịu hạnhán nhiều năm liền)
Những tác hại của thủy điện thượng nguồn đã gây ra cho lưu vực Mekong trong 10 năm qua.
Nguy hại từ thủy điện dường như trút xuống hoàn toàn trên dân cư lưu vực, so với giới đầu tư,kỹ nghệ và thành phố, nông ngư dân là thành phần đông nhất 80% nhưng ít được hưởng lợinhất. Họ chưa chắc sẽ được điện về thắp sáng thôn làng; họ không có quyền quyết định về cácdự án ấy, họ lại không có hậu thuẫn chính trị để tự vệ công bằng. An toàn thực phẩm, kế sinhnhai và tài nguyên còn lại cho các thế hệ tương lai của họ đều là những điều bất khả nhânnhượng đã dần dần bị hy sinh không thể cứu vãn lại được. Dân cư Mekong phải lên tiếng bảovệ phần còn lại.
Hiểm họa và suy thoái đã xảy ra trên khắp lưu vực, khoa học đã mất 10 năm từ khi thủy điệnbắt đầu hoạt động mới có được những dữ kiện kiểm chứng, tuy muộn màng nhưng đáng biếtnhư sau:
1. Lưu lượng sông vào mùa lũ sẽ giảm và mùa hạn sẽ tăng chỉ là lý thuyết của Trung Quốc phe“pro” thủy điện. Thực tế nhu cầu điện năng từ nhà máy thượng nguồn sẽ là yếu tố chỉ đạo cholưu lượng chảy được thả xuống hạ nguồn. Nước sông Mekong đã giảm xuống vào mùa hạn;sau khi các hồ Vân Nam xây xong, họ đã giữ và tích lũy nước trong nhiều năm liền mới lên đủđể bắt đầu cho nhà máy hoạt động. Theo tường trình năm 2004 của SEARIN (Southeast AsiaRiver International Network), sau khi Manwan xây xong lưu lượng giảm 25%. Tại Chiang Saenbiên giới Thái Lào, mực nước tháng 3 năm 1991 từ 1 m đến 1.5 m sang năm 2004 xuống dưới1 m [4]. Theo tường trình 2006 của X. X. Lu và R. Y Siew thuộc trường Ðại Học Quốc GiaSaingapore, lưu lượng tối thiểu tại Chiang Saen đã giảm nhanh vào năm 1990 đến 2005 chỉcòn 50%. Một số nghiên cứu độc lập xác nhận hiện trạng này. [5]
2. Hệ quả là diện tích vùng lụt hàng năm sẽ giảm và trực tiếp gây thiệt hại cho ngư nghiệp. Mặthồ Tonle Sap, theo mùa lan rộng lên gấp 6 lần từ 2,000 km2 ở tới 14,000-18,000 km2 từ hạnsang lũ. Tonle Sap mất đi có thể 50% diện tích vùng lụt; thời gian lụt sẽ rút ngắn đi. Cá sẽ mấtđi nơi sinh sản và không đủ có nhiều thì giờ tăng trưởng và do đó tiềm năng sản xuất ngư sảnsẽ phải giảm nặng hơn diện tích. Theo tài liệu MRC, cá hô (cá bông lau khổng lồ) bắt được ở cao điểm là 61 con năm 1988 đến năm 2002 không thấy và nay rất hiếm, gần như tuyệt chủng.[6]
3. Tonle Sap có thu hoạch ngư sản năm 1973 là 125-160,000 tấn/năm, sang năm 1979-88 chỉcòn 66,000 tấn. Sau khi Manwan, Jinhhong va Dashaosan xây xong lưu lượng nước và thuhoạch ngư sản của Tonle Sap đã sút giảm và thiệt hại theo. Cố vấn môi trường người Anh FredPearce cho rằng phương cách điều hành hồ chứa của Trung Quốc sẽ cắt giảm nước lũMekong đi mất một phần tư và sẽ làm diện tích vùng lụt Tonle Sap xuống còn một nửa [7]. Saunăm 1999, vì dùng lưới và thuyền máy nhiều nên thu hoạch tăng nhưng cá lại nhỏ hơn và còn ítcác giống cá hơn.
4. Theo sau khi Trung Quốc cho chất nổ phá rộng ghềnh thác trên Lancang năm 2002, TháiLan báo cáo mất 50% ngư sản tại Chang Rai trong thời gian 2001-2004. Nếu Trung Quốc hoànthành hết 8 đập Vân Nam sẽ có khả năng giữ lại 50% nước sông Lancang thì hậu quả sẽ nặngnề hơn thế nữa. Hồ Xiaowan -Tiểu Loan- sẽ mất 10 năm mới tích lũy đầy mức hoạt động; trong10 năm ấy, lấy đâu Trung Quốc chia cho hạ nguồn ngăn ngừa hạn hán như họ đang hứa hẹn.
5. Sông Lancang Trung Quốc vốn cung cấp khoảng 74 triệu tấn phù sa vào 1962-1992 nhưngđến 1993-2000 chỉ còn 34 triệu tấn phù sa xuống được Chiang Saen Mekong [5]. TS MattiKummu (Helsinki University, Findland) tường trình tương tự ở Chiang Saen, Luang Prabang vàPakse năm 2006 và cho biết đập Jinghong chặn 90% và đập Manwan chặn 68% phù sa VânNam không cho chảy xuống dòng Mekong nữa [2].
6. Hiện tượng mất phù sa làm nước sông “đói” xói mòn ven bờ đề đòi lại phù sa, gây sạt lở, lấnvào thôn ấp ven sông nơi đa số cư dân sinh sống [8]. GSTS TS Walling, chủ tịch WorldAssociation for Sediment and Erosion Research, tường trình về nồng độ và trọng tải phù sa tạiChiang Saen Mekong cho thấy sút giảm đột ngột 1996-1999 và mất rất rõ 50% vào năm 2004.[9]
7. Tạ Thị Kim Oanh và TS Nguyễn Văn Lập (Viện Khoa Học và Công Nghệ) đã ghi nhận vậntốc đất bồi tại Cà Mâu năm 1996 đã mất từ 3,189 xuống 1,401 ha/năm; Bến Tre từ năm 1987đã giảm mất từ 2913 xuống 1,281 ha/năm. Cà Mau đang lùi dần cho biển lấn vào với vận tốc 17ha/năm 1985-1998 [10]. Ðây là những biến đổi vô cùng quan trọng cho hệ sinh thái ÐBSCL cầnđược Việt Nam ưu tiên lưu tâm trên tầm mức quốc gia, nếu không nói là đến lúc phải đánhtiếng chuông báo nguy với MRC và Trung Quốc. Sự việc này đã trùng hợp xảy ra sau khi đậpManwan bắt đầu hoạt động ở Vân Nam (1993-1995). Mối liên hệ trực tiếp của các đập thượngnguồn và sạt lở duyên hải hạ nguồn đã là kinh nghiệm tất yếu xảy ra khắp các sông lớn củatrên giới.
8. Tonle Sap và ÐBSCL gần như không hưởng lợi gì từ những đập thủy điện càng phải dựphòng qua các bài học từ những dòng sông khác. TS Marc Goicho (World Wildlife Fedration) đãkhuyến cáo MRC về lịch sử sự xói mòn duyên hải đồng bằng tại các sông Nile Trung Ðông,sông Volta châu Phi, Danube, Senegal, Ebro và Rhone là vì khai thác thủy điện trên nguồn [8].Phù sa nguồn dinh dường khi bị chặn lại tại những hồ chứa sẽ gây thiệt hại đến năng suất nôngnghiệp. Nhà văn Fred Pearce sho rằng mất phù sa sẽ làm giảm năng suất ruộng dồng, canh tácnông nghiệp phải tốn kém hơn vì cần bù vào bằng phân bón. [7]
9. Hàng trăm giống di ngư trên dòng Mekong sẽ bị thoái hóa và có hiểm họa diệt chủng vì chutrình sống của chúng bị chăn đứng tại các con đập không còn xuống được cuối nguồn để lớnlên và không về lại thượng nguồn để sinh sản. Phù sa giảm, tỷ trọng dòng nước thay đổi theo,độ nổi của trứng và cá con sẽ bị ảnh hưởng. [11]
10. Tác động trên nông nghiệp ÐBSCL, theo TS Robert Tyson (trường ÐH Standford) mùa lũ sẽkhông còn nước nhiều chảy xuống để rửa phèn nữa và mực nước sông đủ thế năng cao đểđưa nước vào Ðồng Tháp Mười để canh tác, thu hoạch ÐBSCL sẽ giảm theo.[ 12]
Những nguy hiểm và vấn nạn khác:1. Nguy hiểm vì Thái Lan dự tính chuyển nước ra khỏi dòng chính Khong Chi Mun.2. Nguy hiểm vì các nước hạ lưu tranh chấp quyền lợi thiếu hợp tác.3. Nguy hiểm vì các khai thác phát triển bất cẩn.4. Nguy hiểm vì điều hành đập bất cẩn và thiếu dự đoán vũ lượng lẫn báo động kịp thời.5. Nguy hiểm vì áp lực từ giới đầu tư, cung cấp vật liệu và máy móc.6. Nguy hiểm vì phân chia lợi cho một số nhỏ và tai hại cho số lớn khác hứng chịu.7. Nguy hiểm vì thiếu nghiên cứu khoa học và kỹ thuật.8. Nguy hiểm vì không có định chế quản lý trong sáng.9. Nguy hiểm vì không ai chịu trách nhiệm khi tai họa hay xảy ra.10. Nguy hiểm vì không có cơ chế bảo vệ và bồi thường.11. Nguy hiểm vì dân cư lựu vực thiếu hậu thuẫn chính trị.12. Nguy hiểm vì thiếu dân trí và dân chủ.
Mekong phải làm gì?
Những bài học đắt giá từ việc khai thác sông ngòi trong 50 năm qua trên khắp thế giới đã buộcWorld Bank ngưng hẳn việc tài trợ cho các dự án thủy điện lớn. Trước cảnh bế tắc này, hai tổchức quốc tế WB và The World Conservation Union (ICUCN) đã thành lập và tài trợ cho tổchức World Commision on Dams (WCD) quy tụ những chuyên viên thượng thặng thế giới năm1999 kết hợp kinh nghiệm, thẩm định lợi hại thủy điện và soạn thảo tiêu chuẩn để khai thác bềnvững và bảo vệ môi sinh cho các công chình tương lai. WCD đã xóa đi nghi ngờ còn lại và côngnhận những tai họa do việc khai thác sông ngòi đã gây ra trong quá kh. WCD đã đưa nhữngkhuyến cáo, từ phương cách nghiên cứu từ đầu để nhân loại phát triển kinh tế và bảo vệ nguồnsống cho đời sau. Tiếc thay, khuyến cáo của WCD vẫn chưa được các quốc gia Mekong nhìnnhận và thực hiện. Ngay cả MRC tuy có nhìn nhận giá trị nhưng cũng chưa đưa các khuyếncáo áp dụng thực tế vào kế hoạch phát triển mà họ có trách nhiệm điều hợp và quản lý.
Dân cư và trí thức cần huy động chính quyền Việt Nam chủ động cứu lấy ÐBSCL; khuyến cáotổ chức ASEAN bảo toàn lưu vực Mekong; khuyến cáo Trung Quốc và MRC ngừng ngay cácdự án thủy điện phản bền vững và thiếu nghiên cứu; khuyến cáo Trung Quốc và MRC theohướng dẫn của World Commission on Dams trong các dự án tương lai.
1. Vận động giới trí thức ASEAN trong vùng và khắp thế giới ý thức lên tiếng bảo vệ 70 triệunông ngư dân và tài nguyên thiên nhiên của lưu vực Lancang-Mekong. Một nhóm trí thứcASEAN đã soạn văn thư khuyến cáo MRC năm 2007 [13]. Khoa học gia thuộc trường Ðại HọcSydney năm 2007 đã cùng các nhà khoa học khắp thế giới gởi thư tới MRC thỉnh cầu ngưngdự án xây đập Don Sahong [14].
2. Vận động dân cư lưu vực lên tiếng đòi hỏi MRC cung cấp phân tích khoa học độc lập vàcông khai về lợi hại toàn lưu vực, phải bảo đảm bền vững môi sinh và kế sinh nhai dân cư trongtất cả các kế hoạch khai thác trong lưu vưc.
3. Vận động khối ASEAN đoàn kết tạo thành một đối trọng với Trung Quốc về chính trị.
4. Vận động MRC thành một cơ quan môi sinh bảo vệ quyền lợi hạ nguồn trước thượng nguồn.
5. Vận động NGO thế giới hợp tác với ASEAN NGO để học kinh nghiệm của những lưu vựckhác.
6. Thành lập một phân khoa nghiên cứu quốc tế chuyên về Mekong tại Ðại Học Cần Thơ, ViệtNam đào tạo chuyên viên để nghiên cứu việc phát triển bền vững lưu vực như BS Ngô ThếVinh đã đề bạt trên tạp chí Ði Tới vào năm 2002
7. Kết hợp với dân cư Vân Nam nâng MRC thành Lancang-Mekong River Commission LMRCtrong đó có Trung Quốc cùng tham gia và cùng soạn thảo kế hoạch phát triển bền vừng chungcho toàn thể hệ sinh thái.
8. Lập Quỹ Bảo Vệ Lưu Vực - Mekong Basin Proctection Agency - độc lập do NGO của các lưuvực và chuyên gia quốc tế hợp tác nước điều hành. Toàn thể lưu vực sẽ dành riêng góp vàoquỹ này 2% vốn tổng số đầu tư (khoảng $1 tỉ USD), và 5% số thu (khoảng $50 triệu USD) tuyrất khiêm nhường cho 70 triệu người nhưng mới có ngân khoản để đền bù cho nạn nhân lụt lội,hạn hán, tái thiết các thiệt hại và hồi phục do sự rỉu ro hay khai thác các sơ suất.
Ðôi điều kết luận.
Miền Bắc Trung Quốc có 380 triệu dân và số nước cho từng đầu người chỉ được 6% so vớitrung bình thế giới. Họ chuyển nước từ Dương Tử lên Hoàng Hà và có thể sẽ từ Lancang lênDương Tử. Số 8 con đập Vân Nam sẽ tránh cho họ xây 50 nhà máy điện than. Cuộc đấu tranhMekong với Trung Quốc không phải hay chưa phải đổ máu nhưng là sống còn và vô cùng camgo không khác gì các tranh chấp lãnh thổ ngàn năm trước. Trung Quốc đã cang tâm bắt cảtriệu dân Trung Quốc hạ nguồn sông Hoàng Hà và Dương Tử phải hy sinh cho các đại côngtrình thủy điện. Với dân số cao và tăng trưởng không thể ngừng, họ đã không dừng lại tại ẢiNam Quan hay đảo Hải Nam để Nam tiến dần và chiếm lấy biển Ðông bất chấp các quốc gia ởcạnh đó. Vân Nam Lancang nằm hoàn toàn trong lãnh địa của họ, sự Trung Quốc nhượng bộcho Mekong càng khó khăn vô vàn, nhưng không phải vì thế người Việt và Cam Bôt sẽ đểTonle Sap và ÐBSCL bước từng bước thành tử địa
Dân cư, sinh vật và thảo mộc cả lưu vực Lancang-Mekong, sẽ mất nguồn sống vĩnh viễn nếucác nước hạ nguồn không cùng ngồi lại bảo vệ sinh tồn của mình trước các dự án khai thác đạiquy mô đang gấp rút diễn ra ở Vân Nam và những dự án dứt điểm Tonle Sap và ÐBSCL đangâm thầm thai nghén tại hạ nguồn.Dân cư hạ nguồn sẽ không phủ nhận lợi ích của thủy điện của cả lưu vực nhưng phải phủ nhậnhoàn toàn cung cách khai thác tắc trách, nguy hiểm và tác hại không đồng đều đang đượctranh đua thực hiện khắp lưu vực.
[3] Michael Richardson, Dams in China, Yale Global, July 16, 2009http://yaleglobal.yale.edu/display.article?id=12580
[4] Southeast Asia River Network, A Case Study of Lancang-Mekong, November, 2004,http://www.livingriversiam.org/mk/mek_down_impact_en.pdf
[5] Lu, Siew, Water discharge and sediment flux changes over the past decades in the LowerMekong River: possible impacts of the Chinese dams, http://hal-sde.archives-ouvertes.fr/docs/00/30/48/34/PDF/hess-10-181-2006.pdf
[6] Mahasarakarm et al, Fisheries of Thailand, Mekong Development Series No 5, MRC, May2007,http://www.mrcmekong.org/download/free_download/Mekong-Fisheries-of-Thailand-Eng.pdf
[7] Pearce, IRN, Damming of the Mekong: Major Blow to an Epic River, Yale Enviroement, 360,June 22, 2009, http://e360.yale.edu/search.msp
[8] Marc Goicho, Towards an understanding of Mekong River geomorphology,http://www.mrcmekong.org/download/Presentations/sediment-monitoring/SO_Goichot_speech_Towards%20an%20understanding%20of%20Mekong%20River%20geomorphology.pdf#search=”sediment“
[9] Walling, Sediment Data for the Mekong, MRC October21-22, 2008http://www.mrcmekong.org/download/Presentations/sediment-monitoring/SO_Walling_Status%20of%20Sediment%20Data%20at%20MRC.pdf
[10] Ta Thi Kim Oanh, Nguyen Van Lap, Yoshiki Saito, Sediment processes in the MekongRiver Deltahttp://www.mrcmekong.org/download/Presentations/sediment-monitoring/S4_Nguyen_Sedimentation%20processes%20in%20the%20Mekong%20River%20delta.pdf
[11] Catch and Culture, MRC September 2008,http://www.mrcmekong.org/download/programmes/fisheries/Catch_Culture_vol14.2.pdf
[12] Tyson Roberts, Downstream Ecological Implications of China's Lancang Hydropower andMekong Navigation Project http://vxtbg.brim.ac.cn/Symposium/Proceedings.pdf#page=48
[13] 2007 Petition Against Lower Mekong Dam, http://www.internationalrivers.org/en/node/4421http://www.internationalrivers.org/files/Mainstream%20MRC%20letter%20Nov%2013%202007.pdf[14] Scientists concerned for the sustainable development of the Mekong River, The Unversityof Sydney May 25, 2007http://www.internationalrivers.org/files/Don%20Sahong%20scientists%20May%202007.pd
